GENELKURMAY BAŞKANLIĞI
ASKERİ TARİH ve STRATEJİK ETÜT BAŞKANLIĞI
STRATEJİK ARAŞTIRMA ve ETÜT MERKEZİ
"1915 TARTIŞILIRKEN GÖZDEN KAÇIRILANLAR"

 

SUNUŞ

 

Osmanlı İmparatorluğu sınırları dahilinde asırlarca huzur içinde

 devletine bağlı bir tebaa olarak yaşayan Ermeniler,
devlet kademesinde “millet-i sâdıka” olarak anılmışlar ve devletin pek

çok önemli makam ve mevkilerinde görev yapmışlardır.

Bunlara rağmen XIX. Yüzyıl sonlarından itibaren ve özellikle Osmanlı
İmparatorluğu açısından
Birinci Dünya Savaşı’nın en buhranlı yılı olarak anılan 1915 senesinde,
dış güçlerin kışkırtması ile oluşturulan Ermeni terör örgütleri Osmanlı

Devleti’ne karşı isyan etmişlerdir.
 Bu örgütlerin savunmasız Türkleri nasıl katlettikleri belgelerde açıkça görülmektedir.

Birinci Dünya Savaşı’nda toplam nüfusunun 1/5’ini ve topraklarının 4/5’ini

 kaybeden Osmanlı İmparatorluğu,
vatandaşlarının can güvenliğini,birliklerinin geri ve yan emniyetini temin etmek ve

 lojistik yollarını açık tutabilmek maksadıyla,
düşman ile işbirliği yaptığı sabit olan bir takım toplulukların zararlı faaliyetlerine

engel olunması için bu toplulukları,
 savaştan daha az zarar görecekleri değerlendirilen güney bölgelerine sevk ve
 yeniden iskan etmeye karar vermiştir.

1915 senesinde neler olmuştur? Osmanlı Devleti niçin böyle bir kararı almıştır?

Uzun süredir bu konuda özellikle yabancı arşiv belgelerinden istifade ederek
hakikati bulmak maksadıyla çeşitli araştırmalar yapan
ve kasıtlı olarak çarpıtılan tarihi, kamuoyu vicdanında objektif olarak

gözler önüne serebilmek için yoğun çalışmalar gerçekleştiren
değerli bilim insanı Prof. Dr. Hikmet ÖZDEMİR’in edinmiş olduğu birikimler
hepimiz açısından ayrı bir önem taşımaktadır.

 

Süha TANYERİ

Tuğgeneral

SAREM Başkanı

 

ÖZGEÇMİŞ 

HİKMET ÖZDEMİR

Siyasal Bilimler Profesörü. Mesleki kariyerine Başbakanlıkta danışman ve
Cumhurbaşkanlığında başdanışman olarak başlamıştır.

Sonraki yıllarda üniversite öğretim üyeliği de yapmıştır.

Türkiye dışında British Chevening bursuyla Londra Üniversitesi’nde;
Fulbright bursuyla Washington DC’de Georgetown Üniversitesi’nde;
ayrıca İngiltere ve ABD’nde ve İsviçre’de Birleşmiş Milletler Arşivlerinde incelemelerde bulunmuştur.

2002 yılından beri Türk Tarih Kurumu Ermeni Araştırmaları Başkanı olarak
 “Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye” alanında çalışmalarını sürdürmektedir.

Türkiye’nin siyasî tarihi üzerine Türkiye’de yayınlanmış 28 kitabı vardır.

Aynı zamanda Harp Akademilerinde Öğretim Üyeliği de yapmaktadır.

“Osmanlı Ordusu 1914-1918” adlı araştırması ABD’de seçkin bir

üniversite tarafından yayınlanmak üzere kabul edilmiştir.

İÇİNDEKİLER
Sunuş
Özgeçmiş
İçindekiler
1915 Ermeni Tartışmasında Gözden Kaçırılanlar
Savaştan Barış Yaratmak......1
1915’te Ne Oldu?...................4
Arşivler Niçin Önemlidir?.......4
Tanımlama Sorunu...............7
Sık Kullanılan Önlem............7
Örnek Tutum......................10
Suçlu-Suçsuz.....................10
Ayrımı..................................12
Düşman Saflarında............16
Ayaklanmalar.....................19.
Deniz Bombardımanları.....22
Nereye Gidiyoruz?.............24
Seçilmiş Okuma Listesi.... 27 

Savaştan Barış Yaratmak

Modern Türkiye’nin kurucusu ve mimarı Kemal Atatürk, Trablusgarp’ta İtalyan, Çanakkale’de İngiliz,
Fransız, Avustralyalı ve Yeni Zelandalı, Doğu Anadolu’da Rus ve Batı Anadolu’da da Yunan ordularıyla
savaşan bir deneyimli asker ve devlet adamı olarak tarihte hak ettiği yeri almıştır. Bu nedenledir ki,
ölümünden 69 yıl sonra, şu anda bulunduğumuz Genelkurmay Karargâhının az ötesinde, Anıtkabir
diye bilinen ebedi istirahatgâhı, 2005 yılında 4 milyon, 2006 yılında
8 milyon Türk ve yabancı tarafından ziyaret edilmiştir.

Büyük Komutan’ın karizmatik kişiliği ve felsefesi ülkesinin sıradan yurttaşlarından, dünya uluslarının
saygıdeğer temsilcilerine kadar, Anıtkabir ziyaretçilerinin hafızalarında taptaze bir iz olarak yaşamaktadır.

Sanırım, Doğu Akdeniz coğrafyasında bir modern ulusun ve laik cumhuriyetin yaratıcısı olan bir
askerin “savaş” kavramını nasıl tanımladığını biliyorsunuz.

Ancak yine de pek çok hayranı gibi benim de büyülendiğim bu tanımı
sizlere bir kez daha aktarmak istiyorum.

Türkiye Cumhuriyeti Ordularının Ebedi Başkomutanı’na göre;

“Savaş zorunlu olmadıkça bir cinayettir”.

Yani açıkça, “savaş”ın cinayet olarak anlaşılmaması için “zorunlu” olması gerekir, diyor.

İnsani açıdan bundan güçlü bir tanım yapmak mümkün müdür, bilemiyorum?

Üstelik bu tanımın sahibi, bir askeri dehadır; muharebe alanlarında
gözünü kırpmadan çarpışan bir kahramandır.

1915 yılında çok sıcak bir Ağustos gecesinin şafağında
Gelibolu’da, askerlerine, “Size ölmeyi emrediyorum!” diye seslenmiştir.

Hep şunu düşünmüşümdür:

Acaba, bir komutan, “savaş” için niçin böyle bir tanım yapmıştır?

Niçin, “savaş zorunlu olmadıkça bir cinayettir,” demiştir?

Kemal Atatürk, cephelerde, başka ulusların ordularına karşı
muharebeler, meydan savaşları yönetmiş bir askerdir.

O, kendi evlatlarının Balkan Savaşı’nda, Dünya Savaşı’nda ve Türk İstiklal Savaşı’nda çarpıştığı
öteki orduların dünyasını da gözlemledikten sonra bu tanımı yapmıştır.

Yani, savaşın içinden, karşılaştırmalı gözlemlere dayalı bir tanım.

Burada hemen ifade etmek isterim:

1923 yılında, 600 yıllık ömrünü tamamlamış bir imparatorluktan kalan son topraklarda yeni bir devletin,
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması bu savaş tanımının bir sonucudur.

1918’de Mondros Ateşkesi’nde, dört yıl süren kanlı savaş biterken,
Türkiye’ye dayatılan model adaletsizdir.

Atatürk’ün liderliğinde Türkler bunun üzerine Ankara’da, yeni
bir meclis ve ordu kurmuşlardır ve “zorunlu” olarak savaşmışlardır.

Komutan, askeri zaferi kazandığı o tarihi anda, ordusuna ve
ulusuna bu defa yeni ve ebediyen sürecek bir hedef göstermiştir.

“Yurtta barış, dünyada barış!”

Bu hedef, Türkiye Cumhuriyeti’nin değişmez devlet politikası olarak bugün de sürdürülmektedir.

Ben bu evreyi “savaştan barış yaratmak” olarak adlandırmaktayım.

Komutan Atatürk, bu yeni evrede, Türk ulusunu Balkan Savaşı, Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşı’nın
dayanılması imkânsız trajedileri ile ebediyen baş başa bırakmak istememiştir.

Muzaffer Komutan, ulusunun bu felaketler döneminden hayatta kalabilen kadın ve erkek bireylerine,
çağdaş uygarlık düzeyini yakalamak ve aşmak hedefini göstermiştir.

Kadın ve erkek bütün Türklerden, insanlığın ortak hazinesine katkılar yaparak bölge ve
dünya barışına hizmet etmelerini istemiştir.

Kahraman Asker ve Ulusu bu yolda ilk somut adımı Lozan Barış Antlaşması ile atmıştır.

Lozan’da, 1919–1922 Savaşı’nda Batı Anadolu’da göğüs göğse çarpıştığı ülkenin evlatlarıyla barışmıştır.

18 Mart 1934 günü de, Büyük Savaş’ta, Gelibolu Yarımadası’nda Türk kuvvetlerine karşı çarpışırken
can veren İngiliz, Fransız, Avustralyalı ve Yeni Zelandalı askerlerin acılı annelerine seslenmiştir.

Büyük İnsan, 1453 yılından beri Türk başkenti olan İstanbul’u ele geçirmek amacıyla
Gelibolu Savaşları’nda canlarını veren Müttefik askerleri için şunları söylemiştir:

“Bu memleketin toprakları üstünde kanlarını döken kahramanlar!”

“Burada bir dost vatanın topraklarındasınız. Huzur ve sükûn içinde uyuyunuz.”

“Sizler, Mehmetçikle koyun koyunasınız.”

“Uzak diyarlardan evlatlarını harbe gönderen analar!”

“Gözyaşlarınızı dindiriniz, evlatlarınız bizim bağrımızdadır.”

“Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat uyuyacaklardır.”

“Onlar, bu toprakta canlarını verdikten sonra, artık bizim evlatlarımız olmuşlardır.”

Yeni Türkiye’nin cumhuriyetçi kuşakları, komşularıyla ve öteki dünya uluslarıyla ve
ordularıyla geçmişte kalan ihtilaflardan beslenmemişlerdir.

Yeni kuşaklar, kin, öfke ve intikam duygularına dayalı, sürekli saldırganlık peşinde
koşan bireyler olarak eğitilmemişlerdir.

Ancak, derin bir acı ile gözlemlemekteyim, dünyamızda her ulus, her devlet, her lider,

Büyük Savaş sonrası ilişkilere ve barışa Atatürk gibi bakmamaktadır.

O nedenledir ki; bugün Türk Ulusu, 90 yıl önce, bütün insanlığı mahveden bir inanılmaz felaketin,
Dünya Savaşı’nın asker ve sivil ölülerini milliyetlerine göre ayıran çağdışı bir anlayışın
ntikamcı tahrik ve kışkırtmaları ile yüz yüzedir.

Dünya tarihinde gerçeklerin engizisyon kararlarıyla çarpıtılması olarak tanımladığım

 bu yeni tür saldırganlık, Ortaçağ zihniyetini bir kez daha hortlatmıştır.

Uygar dünyanın değerlerine gönülden inanmış bir akademisyen olarak,
bazı Müttefik ülkelerin parlamentolarında,

 “1915 olayları” üzerine alınan “soykırım” kararları karşısında, ulusumuzun bütün bireyleri
gibi ben de çok şiddetli bir insani tepki duymaktayım.

Bununla birlikte, bir Türk olarak, bu kararlara karşı haklı insani tepkimi dizginlemek zorundayım.

Türk Ulusu’na ve onun güvenilir dostlarına karşı saldırgan bir üslupla sürdürülen, tarih, akıl,

 bilim ve hukuk-dışı bir engizisyonun değerlendirmesini yapmak için huzurunuzda bulunuyorum

1915’te Ne Oldu?

Osmanlı İmparatorluğunda yüzlerce yıl huzur ve güven ortamında
birlikte yaşayan Türkler ve Ermeniler arasında
 “1915 Krizi” diye bilinen olayların aydınlatılmasında öncelikle
 “1915’te ne olmuştur” sorusunun dürüst şekilde yanıtlanması gerekir.

Evet, 1915 yılında savaş sürerken Osmanlı Hükümeti ile Osmanlı
Ermeni Komiteleri arasında ne olmuştur?

Biliyor musunuz, 1915’ten yaklaşık bir yıl önce yapılan Osmanlı Parlamentosu seçimlerinde,

iktidardaki İttihat ve Terakki Komitesi ile Ermeni Taşnak Komitesi tek listeye oy vermişlerdir.

1915’ten yalnızca 7 yıl önce, 1908’de önde gelen İttihatçılar ve Taşnak Komitesi liderleri,

 İstanbul’da meydanlarda “Yaşasın Hürriyet!” diye haykırmışlardır.

Peki, aynı Türk ve Ermeni liderler, Dünya Savaşı için seferberlik ilan edildiğinde

neden birbirlerine “düşman” saflarda savaşa katılmışlardır?

Dünya tarihi, “gerçek” olguların sürekli üstünün küllendiğini, saptırıldığını kanıtlayan örneklerle doludur.

Biz kendi örneğimize bakalım:

1915 ilkbaharında Müttefik kuvvetlerin Çanakkale Boğazı’na saldırıları ve Doğu Anadolu’ya yönelik
Rus ordularının da kara harekâtı sürmektedir.

Aynı günlerde İmparatorluğun kıyı bölgeleri Müttefik savaş gemilerinin bombardımanları altındadır.

24 Nisan 1915 günü, (yani Ermeni diasporası ve Ermenistan Cumhuriyeti’nin bir tür “seçilmiş travma”
olarak ilan ettikleri gün) İstanbul’da, Hükümet, Osmanlı Ermeni Komiteleri liderlerini “düşman orduları lehinde
askeri faaliyetlerde bulundukları” gerekçesiyle tutuklamıştır.

Arşivler Niçin Önemlidir?

24 Nisan 1915 günü İstanbul’daki ve Anadolu’daki manzarayı anlatmak istiyorum.

O sırada Dünya Savaşı nedeniyle Fransa’nın İstanbul Elçiliği, kapalıdır. Buna karşın,

Elçilik Maslahatgüzarının “günlük olaylar” başlıklı istihbarat notları,
ABD Elçiliği kanalıyla Fransa’ya ulaştırılmaktadır.

İstanbul’da Fransız Elçiliği tarafından hazırlanan 25 Nisan - 1 Mayıs 1915 arasındaki
istihbarat notlarında yer alan tarihi bilgiler şöyledir:

(BİR) Rus donanması İstanbul Boğazı’nın Karadeniz girişindedir.

(İKİ) İngiliz ve Fransız donanması Çanakkale Boğazı girişine saldırmaktadır.

(ÜÇ) Kafkasya Cephesinde Ermeniler, Rus ordusu ile birlikte Türklere karşı savaşmaktadır.

(DÖRT) Erzurum bölgesinde, özellikle Van’da Ermeni çeteleri, Türklere karşı savaşmaktadır.

(BEŞ) Osmanlı başkentinde Ermeni Komitelerinin liderleri tutuklanmıştır.

(ALTI) Osmanlı hükümetinin bu baskısı, Zeytun ve Kafkasya Cephesinde
Ermenilerin tutumundan kaynaklanmaktadır.
 (Raporda “tutum” sözüyle ne kastedildiği açıklanmamıştır).

(YEDİ) Osmanlı Harp Divanı Başkanına göre; ülke dışındaki Ermeni Komiteleri,
Doğu Anadolu’da altı vilayette ayaklanma hazırlığındadır.
(Gerçekte Ermeni Komiteleri ayaklanmayı başlatmışlardır;
aporda “hazırlık” aşamasında oldukları yazılmıştır.)

 

Tanımlama Sorunu

Türk-Ermeni ihtilafının en şiddetli tartışma alanı, 1915 yılında ve sonrasında
etkili propagandalarla karartılmıştır.

1915 Krizi çeşitli yönleri olan hayli dramatik bir savaş trajedisidir.

Tarih yazımı açısından bu konu günümüzde uluslararası boyutlarda bir ihtilafa dönüştürülmüştür.

Artık müzminleşmiş olan bu ihtilafta tarafların pozisyonları şöyledir:

(1) Ermeni diasporası ve Ermenistan Cumhuriyeti tarafından, Ermeni Komitelerin
savaş altında düşman hesabına gerçekleştirdikleri askeri faaliyetler,
“Osmanlı egemenliğinden kurtulmak”
için girişilen eylemler olarak açıklamaktadır.

(2) Birinci Dünya Savaşı’ndaki Müttefik devletler için, Ermeni Komitelerini kullanmak ve
Türkleri arkadan vurmak savaş koşullarında son derece normaldir. Fakat Türk tarihçiler

tarafından bunun hatırlatılması elbette can sıkıcıdır. Ermeni Komitelerine bir diyet borcu

olarak parlamentolarından ve uluslararası kuruluşlardan siyasi nitelikli “soykırım”

kararları almaları zorunluluktur. Böylece 1915’in “masum kuzucukları” onların bu

kararlarından sonra Birinci Dünya Savaşı’nda nasıl kullanıldıklarını unutacaklardır.

(3) Türkler ise Osmanlı Ermeni Komitelerinin askeri faaliyetlerini ve kanlı katliamlarını,

İmparatorluğun varlığını tehlikeye düşüren, bastırılması bir nefis savunması zorunluluğu ve
devlet sorumluluğu olarak değerlendirmektedir.

İhtilafın aşılabilmesi için öncelikle şu soruların yanıtları bulunmalıdır:

Birinci Dünya Savaşı başında Ermeni Taşnak, Hınçak ve Ramgavar Komiteleri tarafından
Osmanlı ordusuna ve sivil ahalisine karşı sürdürülen askeri faaliyetler nelerdir?

Bunlar bir “dolaylı savaş” mıdır veya “iç savaş” olarak mı tanımlanabilir?

Yoksa daha farklı bir kavramlaştırma mı gerekmektedir?

Sık Kullanılan Önlem

Büyük Savaş’la birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nda baş gösteren
1915 Krizi’nde kullanılan araçlar nelerdir?

Geçmişte kalan bir konuda tarih ve hukuk bilimleri açısından mümkün olan en adil değerlendirmeyi
 yapabilmek için öncelikle ve tereddütsüz olarak bu araçlar bilinmelidir.

Türklerle Ermeniler arasında derin ihtilafın kaynağı olan 1915 Krizi’nin yaratılmasında kullanılan
 üç araç gözlemlemekteyim:

(1)                         Ermeni Gönüllü Birlikler,

(2)                         Ermeni Fedailerin Organizasyonları,

(3)                         Deniz Ablukaları ve Bombardımanları.

Bu araçlardan ilk ikisi bilinçli olarak Ermeni Komiteleri ve onlarla iş birliği yapan
Müttefikler tarafından planlanmış ve savaş alanına sürülmüştür.

Üçüncüsü ise savaş koşulları nedeniyledir, rastlantısal ve dolaylıdır.

Ermeni Komiteleri ve Müttefik devletler tarafından hazırlanan iki araç, aniden baş

gösteren krizi önlemek için alınabilecek tek zorunlu kararı, Osmanlı Hükümetinin gündemine taşımıştır.

Osmanlı Hükümeti tarafından, bu krizi önlemek için alınan yer değiştirme kararının
yaygınlaştırılmasında da rastlantısal olarak ortaya çıkan üçüncü araç etkili olmuştur.

Şimdi incelemelerimden elde ettiğim bu gözlemlerimi sırasıyla açıklayacağım:

1915 Krizi’ni yaratmak için kullanılan araçlardan iki tanesi, Kafkas Cephesi’ndeki

“Ermeni Gönüllü Alayları” ve farklı Anadolu vilayetlerinde Taşnak ve Hınçak Komitelerine bağlı olarak
 kendilerine verilen askeri görevleri yapan “Ermeni Fedailer” adlı silahlı gruplardır.

Bu iki araçla gerçekleştirilen askeri ve yarı-askeri faaliyetler, ana hatlarıyla Müttefik
Hükümetlerin bilgisi dâhilindedir; bilinçli ve planlıdır.

Savaş koşulları nedeniyle, Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz kıyıları boyunca Rus,

İngiliz ve Fransız donanmalarının bombardımanları bu bölgelerde yerleşik Müslüman ve
Hıristiyan toplulukları etkilemiştir.

Osmanlı Hükümeti, sivil ahalinin kendi aralarında çatışmasını önlemek ve Ermenilerin
Müttefik kuvvetlerine yardım amacıyla giriştikleri askeri faaliyeti etkisiz kılmak için ek
önlemler almak zorunda kalmıştır.

İncelemelerimde Ermeni Komiteleri ile bazı Avrupalı devletlerin doğrudan ve dolaylı
anlamda birer müttefik gibi işbirliğini kanıtlayan belgelere ulaştım.

Şu anda bu belgelerle ilgili değerlendirmelerimi konuşmamın dışında tutuyorum.

Yalnızca bir örnek vermek istiyorum:

Osmanlı Hükümeti’nin 27 Mayıs 1915 tarihli yer değiştirme kararından 90 gün önce;
7 Şubat 1915 tarih ve 1185 nolu telgrafta, Rusya Dışişleri Bakanı’na Kafkasya Valisi
Varontsov-Daşkov şunları yazmıştır:

“Şu sırada, Zeytun Ermenileri temsilcisi Kafkas ordusu karargâhına geldi. Temsilci, yaklaşık
15,000 Ermeni’nin, Türk ulaşım hatlarına saldırmaya hazır olduğunu, fakat silah ve mermilerinin
bulunmadığını ifade etmektedir. Zeytun’un Erzurum’daki Türk ordusunun ulaşım hattına konumu
dolayısıyla yeterli miktarda silah ve merminin İskenderun’a getirilmesi oldukça önemlidir. (…) silahların
doğrudan doğruya bizim tarafımızdan verilmesinin imkânsız olması nedeniyle, Fransız ve İngiliz (savaş)
gemilerindeki Fransız veya İngiliz silahlarının ve mermilerin İskenderun’a getirilmesi hakkında Fransız ve
 İngiliz yönetimi ile temas kurulması gerektiği düşüncesindeyim.”

Bu telgraf, 9 Şubat 1915 tarih ve 708 nolu telgrafın ekinde Paris ve Londra’ya gönderilmiştir.

Burada bir konuyu açıklıkla belirtmek isterim.

Hükümetler tarafından güvenlik gerekçesiyle sivil toplulukların yerlerinin değiştirilmesi, savaş ve
ayaklanmalar nedeniyle sık başvurulan bir yöntemdir.

Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya Hükümeti, savaşın hemen başında Alman ordularının
harekât bölgesine yakın Batı Rusya’da bazı sivil toplulukların yerlerini güvenlik gerekçesiyle değiştirmiştir.

Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Hükümeti’nin, Anadolu’nun Karadeniz, Marmara, Ege,

Akdeniz ve Suriye kıyılarındaki bombardımanlar karşısında uyguladığı güvenlik nedeniyle yer

değiştirme önleminin bir benzeri, İkinci Dünya Savaşı’nda ABD Başkanı tarafından
Japon asıllı ABD yurttaşları için uygulanmıştır.

Yine İkinci Dünya Savaşı’nda, SSCB Hükümeti tarafından Kırım ve Kafkasya bölgesinde
yaşayan Türk asıllı topluluklar, haftalarca süren meşakkatli (brutal) yolculuklarla merkezi
Asya’ya gönderilmişlerdir.

Yine İkinci Dünya Savaşı’nda Polonyalı siviller, SSCB Ordusu tarafından oturdukları
bölgelerden uzaklaştırılmışlardır.

Örnek Tutum

Hükümetlerin farklı zaman ve coğrafyalarda güvenlik gerekçesiyle sivil topluluklar için yer değiştirme
 önlemine başvurmalarının mutlaka anlaşılabilir nedenleri vardır.

Bununla birlikte modern ve çağdaş tarih, bu tür güvenlik kararlarının neden olduğu büyük acıların ve
 unutulmaz dramların örnekleriyle doludur.

Hiç kuşkusuz, Osmanlı İmparatorluğu’nda da bu güvenlik kararı dayanılmaz acıları ve faciaları
 beraberinde getirmiştir.

Sivil Ermeni kafilelerin bazen “çete” saldırılarına bazen “işgüzar” yetkililerin kötülüklerine maruz kaldıkları,
Osmanlı arşivi belgelerinde hiçbir zaman inkâr edilmemiştir.

Fakat bu kararın uygulanması sürecinde Osmanlı sivil ve askeri yetkililerin gösterdiği insani çaba ve
duyarlılık göz ardı edilmemelidir.

Büyük Savaş’ın ağır koşullarında Suriye Cephesi’nde Dördüncü Osmanlı Ordusu Komutanı
Cemal Paşa’nın olağanüstü insani yardım projeleri ile Ermeni göçmenleri kucaklaması; yaşam
mücadelesi veren bu topluluklar için, tereddütsüz olarak Ordu’ya ait imkânları seferber etmesi
de bir tarihi gerçek olarak kaydedilmelidir.

Suriye’de Dördüncü Osmanlı Ordusu’nun Ermeni göçmenlere yardımları, şimdilerde

NATO ve BM barış kuvvetlerinin sürdürdükleri “insani yardım” amaçlı faaliyetlerin
20. yüzyıl başında ve savaş koşullarında özveriyle sürdürülen ilk örneğidir.

Çok kısa söyleyeceğim:

Türk halkı ve Osmanlı liderliği bir ölüm-kalım mücadelesi verirken ve Ermeni Komitelerinin sorumsuz
davranışları karşısında bile, insani yardımlaşma vasıflarını; suçlu ile suçsuzu ayırt etme kabiliyetlerini
yitirmemiştir. Ermeni göçmen kafilelerine uygunsuz davranışları görülenleri, görev ve mevkileri
 ne olursa olsun titizlikle cezalandırmıştır.

20’nci Yüzyılın hemen başında bir büyük savaş koşullarında, Osmanlı Hükümeti’nin bu politikası,

 savaş sürerken yapılan yargılamalara ve cezalandırmalara bir ilk örnek oluşturması bakımından da
ilginç bir tarihi deneyimdir.

Burada önemli bir ayrıntıyı da karışıklığı önlemek için sunmak istiyorum:

1918’de Mondros Mütarekesi’nden sonra işgal altındaki İstanbul’da yapılan siyasi yargılamalar
benim burada kastettiğim değildir.

1915 sonbaharında, Ermeni kafilelere kötü muamelede bulundukları iddia edilen
Osmanlı memurları hakkında sürdürülen tahkikatları ve hemen ardından bu kişilerin
askeri mahkemelerde yargılanmalarını kastediyorum.

1915 ve 1916 yıllarında gerçekleştirilen Osmanlı askeri yargılamaları, savaş suçları
bilimi alanında bir örnek tutum olarak kaydedilmelidir.

1915’te zorunlu yer değiştirme ve iskân kararını uygulayan resmi otorite tarafından aynı yıl içinde
gerçekleştirilen bu askeri yargılamalar, bilinçli olarak göz ardı edilmektedir.

1940 yılında, Rus Tümgenerali Nicolay Georgiyeviç Korsun, zorunlu göç kararı uygulanırken,

Türk askeri makamlarının ve Türk halkının göçmenlere nazik davrandığını; ancak bazı bölgelerde
 Ermenilerin saldırılara uğradıklarını yazmıştır.

Rus Tümgeneraline göre, Ermeni göçmenlerin yarısı açlık ve salgın hastalıklar nedeniyle ölmüştür.

Burada yeri gelmişken bir konuda da görüşümü açıklamak isterim.

Dünya Savaşı’nda bir kısım Anadolu vilayetlerinde savaş koşullarının yol açtığı “iktidar boşluğu”
nedeniyle, Türkler (Müslümanlar) ve Ermeniler (Hıristiyanlar) arasında bir de “iğtişaş”
 [=karışıklık] hali gözlemlenmektedir.

Kimi yerleşim birimlerinde Ermeniler ve Müslüman ahali birbiri aleyhine silahlanmış ve mukateleye
(=birbirini öldürmeye) kalkışmıştır.

Bütün bunlardan dolayı iki taraf için de hazin olaylar cereyan etmiştir.

1914 - 1918 arasında Anadolu’da Ermeni Fedailerin ve Ermeni Gönüllü Birliklerin katlettiği

Müslümanların sayısı, dört yıl süren Dünya Savaşı’nda Müttefik kuvvetlerin, Osmanlı ordusuna
silahlı çatışmalarla verdirdikleri zayiatın yaklaşık beş katıdır.

1914 - 1915 yıllarında, Taşnak ve Hınçak Komitelerine bağlı Ermeni Gönüllü Birliklerin ve

Ermeni Fedailerin, Osmanlı güvenlik kuvvetlerinin ve sivil Müslüman ahalinin karşılıklı
çatışmaları, aylara göre grafikte gösterilmiştir.

 
 

Bu grafik en yüksek noktasına, güvenlik açısından tehdit oluşturan ve İmparatorluğun
başkentinde bulunan lider konumundaki bazı şahsiyetler için tutuklamaların yapıldığı
günlerde (24 Nisan 1915) ulaşmıştır.

Aynı zaman dilimlerinde Ermeni halkın toplam kayıpları ile ilgili olarak çok farklı
 rakamlar ifade edilmektedir.

Ermeni kayıpları konusunda sürdürdüğüm çalışmam henüz tamamlanmadığı için -
şimdilik- rakam veremiyorum.

Suçlu - Suçsuz Ayrımı

24 Nisan 1915 günü tutuklanan Ermeni şahsiyetler, -o günkü koşullarda- Osmanlı İmparatorluğu
aleyhinde faaliyette bulunan Ermeni Taşnak, Hınçak ve Ramgavar Komitelerinde

yönetici olarak görevli ve etkili konumdadırlar.

İlginçtir, Osmanlı Hükümetinin aldığı güvenlik kararı ile Başkent İstanbul’dan uzaklaştırılanlar ve

Kafkasya Cephesinde Rus kuvvetleriyle doğrudan işbirliği yapanların arasında Osmanlı
 Parlamentosunda görevli eski ve yeni Ermeni milletvekilleri de vardır.

Bu milletvekillerinin bir kısmı yanlarındaki gönüllülerle birlikte daha savaş başlarken
Kafkasya Cephesine gitmişlerdir.

Bu kişiler Rus kuvvetleri ile doğrudan işbirliğine girmişlerdir, dolayısıyla onlar tutuklanamamıştır.

Eğer, onlar da 24 Nisan 1915 günü İstanbul’da bulunsalar hiç kuşkusuz, Osmanlı İmparatorluğu
aleyhindeki faaliyetleri nedeniyle ihanetle suçlanacaklar ve en ağır şekilde cezalandırılmış olacaklardı.

Bu durum, yasalar çerçevesinde ve son derece olağan bir işlemdir.

Bütün devletlerde bu tür eylemlerde bulunanlar benzer yöntemlerle cezalandırılmışlardır.

20’nci Yüzyıl başındaki değerlerle, 21’inci Yüzyılın başındaki değerler kimi açılardan farklılık gösterebilir.

Fakat “savaş aleyhtarlığı” değil, “savaşta vatana ihanet” hele “düşman safında çarpışmak” bugün de
bütün devletlerde en ağır cezayı gerektiren bir eylem olarak değerlendirilmektedir.

Osmanlı Parlamentosunda görevli öteki Ermeni milletvekillerinden Ermeni Komitelerinin

düzenledikleri askeri faaliyetlerle ilgili bulunmayanlar, savaş yılları boyunca parlamentodaki
görevlerini sürdürmüşlerdir.

Osmanlı Parlamentosunun tutanakları bu uygulamanın en açık kanıtıdır.

Osmanlı mülki, adli, mali ve askeri bürokrasisinde de -bazı istisnalarla-
tereddütsüz aynı politika geçerlidir.

Osmanlı Hükümetinin vali ve kaymakamlara gönderdiği emirler, suçlu-suçsuz ayırımı
yapılmasındaki hassasiyeti kanıtlamaktadır.

Burada, Osmanlı ordularında sağlık hizmetlerinde görevli ve savaş sırasında çeşitli

cephelerde çatışmalarda veya tifüs ve öteki hastalık salgınlarında Müslüman hekimlerle
birlikte yaşamlarını yitiren Ermeni ve öteki Hıristiyan topluluklardan kahraman hekimleri
ve eczacıları anmak isterim.

Büyük Savaş’ta Kafkasya Cephesi’nde can veren 163 Osmanlı sağlık subayından
 124’ü Müslüman, 19’u Rum, 17’si Ermeni ve 3’ü de Musevi kökenlidir.

Bugün, Ankara’daki Gülhane Askeri Tıp Fakültesi binasında sol yandaki mermer
duvara bu personelin hepsinin isimleri birlikte kazınmıştır.

Osmanlı ordularında, imparatorluk emirlerine sadık Osmanlı Hıristiyan yurttaşları
askerlik görevlerini büyük bir özveriyle yerine getirmişlerdir.

Osmanlı Harbiye Nezareti tarafından bu kahramanların hizmetleri madalyalarla
ödüllendirilmişlerdir.

1917 yılında Osmanlı ordu karargâhlarında ve cephelerde son derece kritik pozisyonlarda,
gizlilik dereceli görevlerde Ermeni veya Hıristiyan asıllı askerlerin listesi suçlu - suçsuz
ayrımı yapıldığının inkâr edilemez bir delilidir.

Osmanlı Ordusu Başkomutanlığı

2 nci Şube

28 Haziran 1917

(Tezkere)

Özlük İşleri Müdürlüğüne

Osmanlı Ermeni erlerinden olup, dil bilmeleri dolayısıyla tercüman olarak
görevlendirilenlerin isimleriyle, görev yerlerini gösteren bir listenin gönderilmesini önemle rica ederim. 

Harbiye Nezareti

Özlük İşleri Müdürlüğü

Yabancı İşleri Şubesi

1743 

Genel Karargâh 2 nci Şubeye

02 Temmuz 1917 tarihli ve 43155 numaralı muhtıraya cevaptır.

Osmanlı Ermeni erlerinden olup, dil bilmeleri sebebiyle tercüman olarak görevlendirilenlerin isimleriyle,
görev yerlerini gösteren listenin ekli olarak gönderildiği bildirilerek bu muhtıra verildi.

                                                                                  24 Temmuz 1917

Ermenilere ait hususların sabit

bir talimata bağlanması gerekir. 

Düşman Saflarında

Büyük Savaş’ın hemen başında, Kafkasya’da Osmanlı ve Rus orduları arasında çarpışmalar henüz
başlamamıştır. Başlarında bazı Osmanlı milletvekilleri olduğu halde, Doğu Anadolu vilayetlerinden bir
kısım Osmanlı yurttaşlarının Osmanlı İmparatorluğu aleyhindeki askeri faaliyetleri
üzerine bazı kritik bilgileri sunmak istiyorum.

Onların, Türkiye aleyhindeki askeri faaliyetleri; bazı Anadolu vilayetlerindeki Ermeni Komitelerine bağlı
 Fedailerin ayaklanmalarıyla birlikte; Rus cephesine yakın oturan sivil Ermeni ahalinin bu bölgenin

uzağında bir yere (Suriye’ye ve Mezopotamya’ya) nakledilmelerinin tek nedenidir.

Bir Türk bilim adamı olarak kişisel onurumun ve Tanrı’nın ve bütün insanlığın ortak kutsal
değerleri üzerine yemin ederim ki; 1915 Krizi’nde savaş koşullarında Osmanlı Ermeni ahalinin

oturdukları yerlerden, evlerinden başka bölgelere yerleştirilmek üzere imkânsızlıklar içinde

yollara dökülmesinin başka hiçbir bir gerekçesi bulunmamaktadır.

Sizlere sunacağım bu kritik bilgilerin tamamı Rus ve Ermeni kaynaklarına aittir.

Burada özellikle Kafkasya Cephesinde dikkatinize sunmak istediğim Ermeni Komitelerinin
 askeri faaliyetleri doğrudan Rus ve Ermeni kaynaklarından elde edilmiştir.

Dünya Savaşı’nda, Doğu Anadolu’da, Ermeni Taşnak ve Hınçak Komiteleri tarafından

 Osmanlı ordusuna ve bölgedeki sivil Müslüman ahaliye yönelik askeri faaliyetin en
 güvenilir anlatıcısı, bir Rus Komutan’dır.

1927 yılında Ermeni asıllı Rus General Gavril Korganoff, La participation des Armeniens a la
guerre Mondiale sur le front du Caucase, 1914–1918, (Paris, 1927) adlı kitabında; Ermeni Komiteleri
ve Rusya Genelkurmay Başkanlığı tarafından nasıl Ermeni Gönüllü Birlikler örgütlediği ve bunların
Türklere karşı nasıl savaştıkları el ile çizilmiş 30 cephe planıyla birlikte açıklanmıştır.

Rus Kafkas Ordusu tarafından hazırlanan 24 Aralık 1915 tarih ve 13378 nolu raporda;
Ermeni Gönüllü Birlikler hakkında istatistikler bulunmaktadır. Bu belgeye göre; 6 adet gönüllü
birlik oluşturulmuştur. Her birlik 1,000 kişi veya daha az sayıdadır ve toplam olarak 5,000 Ermeni
gönüllü mevcuttur. Bu arada 7. ve yedek bir gönüllü birlik Erivan’da oluşturulmuştur.
(Bunlar ilk istatistiklerdir. Daha sonra bu miktar 10,000’e yükselmiştir).

Bulgaristan, Romanya, Mısır ve ABD’nden Ermeni Gönüllüler de (bunların arasında
Osmanlı Ermenileri çoğunluktadır) bu birliklere katılmışlardır.

1986’da Beyrut’ta yayınlanan Andranik biyografisinde vurgulandığı gibi; Kafkasya
 Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikler oluşturma projesine katılanların büyük bölümü

 Kafkasya’ya sığınmış veya öteki ülkelerde yerleşmiş Osmanlı Ermeniler’dir.

Bu gönüllü birlikler hakkında çok kısa olarak bazı bilgiler sunmak istiyorum:

Birinci Ermeni Gönüllü Birliği

Bu birliğin Komutanı Andranik, Rus General Nazarbekov ile görüşmesinde, kendi birliğindeki
savaşçıların çoğunun Türkiye’den ve Muş vilayetinden geldiklerini söylemiştir.

Güzergâhı, İran-Başkale-Van şeklindedir.

 

İkinci Ermeni Gönüllü Birliği

Bu birliğin başında Komutan Dro bulunmaktadır.

Iğdır’dan hareket eden bu birlik Iğdır-Beyazıt-Berkri-Van güzergâhını takip etmiştir.

 

 

Üçüncü Ermeni Gönüllü Birliği

Kağızman’da oluşturulmuştur.

Amazaspom komutasındaki birliğin güzergâhı, Kağızman-Eleşkirt-Malazgirt-Bitlis’tir.

  

Erzurum’lu Keri komutasındaki birliğin Güzergâhı, Sarıkamış-Gare-Orzan-Köprüköy-Erzurum’dur.

Ermeni Gönüllü Birlikler için tek tip askerî üniforma hazırlanmıştır.

Bu üniformalara “A.D.I” (Pervaya Armyanskaya Drujina: Birinci Ermeni Gönüllü Birliği)”
yazılı yeşil apoletler takılmıştır.

 

 

Ayaklanmalar

Ermeni Komiteleri tarafından Anadolu vilayetlerinde gerçekleştirilen başlıca ayaklanmaların
merkezleri Zeytun, Bitlis, Van, Şebinkarahisar, Urfa ve ikinci derecede de Yozgat, Amasya,
Tokat, Sivas, Kayseri, Elazığ ve Diyarbakır’dır.

Ermeni Komiteleri tarafından bu merkezlerde müfettişler, komutanlar, çete reisleri tayin edilmiştir.

Ayaklanma ve askeri sabotaj eylemleri için seçilen yerler Osmanlı ordularının menzil istasyonlarının
 bulunduğu başlıca yollar ve askeri haberleşme hatlarıdır.

Bu ayaklanmalar sırasında, Zeytun, Van, Şebinkarahisar, Musa Dağı ve Urfa’da olduğu gibi
 Ordu’dan bir kısım kuvvetin de bu bölgelere sevkini gerektirmiştir.

Bu ise, cephede çarpışan ordu gücünü zayıflatmıştır.

Savaşın başlamasıyla birlikte Ermeni Komitelerinin askeri eylemleri bir bölgeden diğerine yayılmıştır.

1915 yılında; Sivas’ta 30,000, Erzurum’da 10,000, Van’da 15,000, Muş’ta 7,000,

Diyarbakır’da 5,000, Elazığ’da 4,000 ve Bitlis’te 5,000 olmak üzere yaklaşık 76,000
 Ermeninin isyan hazırlığı içinde bulundukları saptanmıştır.

1914 - 1916 yıllarındaki bu askeri faaliyetlerin tarih ve yerlerini haritada gösterilmektedir.

Ermeni Gönüllü Birlikler ve Ermeni Fedailer, Türk ordusu hakkında en önemli istihbaratları
 sağlayan destek unsurları olarak hizmet vermişlerdir.

Rus Duma Milletvekili Papacanov, Rus askeri yetkililerin kendisine, Ermeni Gönüllü

Birliklerin Rus ordusuna olan katkılarını dile getirdiklerini ve istihbarat konusunda bölgeyi

çok iyi bilen bu birliklerin yerinin doldurulamayacağını ifade ettiklerini belirtmiştir.

1916 yılında Erzurum’un Ruslar tarafından işgal edilmesinden sonra,
Fransa’da Echo de Paris’te yayınlanan bir yazıda şunlar anlatılmıştır:

“Türklerin güçlü kalesi Erzurum’da yapılan şiddetli çarpışmalarda cesur

Rus Kazak Birliklerinin yanında Ermeni Gönüllü Birlikleri de çarpıştılar.

Bölgeyi çok iyi bilen Ermeni Gönüllü Birlikler Rus ordusuna paha biçilmez bir hizmet sundular.”

Rus General Çernozubov, Andranik’in Birinci Ermeni Gönüllü Birliği için şunları yazmıştır:

“(…) Bizim Aşnak, Vruş Horan, Hanik, Kotur, Saray, Molla Hasan, Belicik ve Garateli’deki başarılarımız
önemli ölçüde Birinci Ermeni Gönüllü Birliğinin faaliyetleriyle gerçekleşmiştir. Hoy civarında Kutur
Boğazında yapılan çarpışmalarda 28 - 31 Nisan 1915’te Dilman’da yararlıklar gösterdi.(…)”

 

Deniz Bombardımanları

 

Nihayet üçüncü konuya gelebildim.

Anadolu kıyılarındaki deniz ablukası ve bombardımanları.

Konuşmamın başında vurgulamıştım; deniz bombardımanları konusu, güvenlik gerekçesiyle
 hükümetin aldığı yer değiştirme kararının yaygınlaştırılmasında etkili olmuştur.

Deniz bombardımanlarına ek olarak savaş koşullarında Marmara ve Karadeniz bölgelerinde
Hıristiyan ahalinin (Rumların ve Ermenilerin) durumunu etkileyen iki gelişme daha vardır:

Biri, 18 Eylül 1915 günü Fransa’nın Selanik’e asker çıkarması ve diğeri, bundan hemen birkaç
gün sonra 24 Eylül 1915 günü Yunanistan’ın seferberlik ilan etmesi.

Savaş alanı olarak Marmara Bölgesinde, İstanbul şehri bir istisnadır; çünkü başkenttir ve
orada güçlükle de olsa güvenlik sağlanabilmektedir.

Dolayısıyla, Ermeni Komiteleriyle ilişkili oldukları bilinen kişiler dışında zorunlu göç kararı İstanbul

şehir merkezinde ikamet eden 120 bin Ermeni için uygulanmamıştır.

Yalnız bu istisna bile, İstanbul çevresinde ve Trakya’da yerleşim birimlerinde olağanüstü
savaş koşulları nedeniyle Ermeni ve Rum ahaliden düşmanla işbirliği yapan örgütlere
mensup kişilerin zorunlu göç işlemine maruz kalmalarının -bir savaş zorunluluğu dışında-
başka bir nedenle açıklanamaması için yeterlidir.

Kaldı ki, 1915 yılında savaş bütün cephelerde sürerken; bir ara Hükümet, başkentin
Anadolu’ya taşınmasını bile düşünmüştür.

 

 

Richard G. Hovannisian (Ed.), Armenian Van/Vaspuragan, (Costa Mesa,.California,
Mazda Publishers Inc., 2000).

Nereye gidiyoruz?

Sizlerin de yakından bildiği gibi, son yıllarda Türkiye’nin müttefiki olan dost ülkelerin parlamentoları,
1915 olaylarını “soykırım” diye adlandırmaktadır.

Bugün dünyada, Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması sürecinde, Birinci Dünya Savaşı ortamında
baş gösteren dramatik olayların cereyan şekli hakkında hiçbir bilgisi bulunmayan bireyler veya topluluklar,
bir sanal bellek üstüne oluşturulmuş bir dogmaya inanmaya zorlanmaktadır.

Bilimsel araştırma özgürlüğüne sadık bir bilim adamı olarak kesin kanaatim budur.

Ermeni diasporası ve Ermenistan Cumhuriyeti ve yandaşları tarafından yayılan bu sanal
inanç sistemine inanmayanlar kimi ülkelerde tutuklanmakla tehdit edilmekte veya cezalandırılmaktadır.

Bu anlayış, günümüzde, medeniyetler savaşının yeni bir şeklidir.

Tank, uçak ve denizaltıların yerine, edebiyatın, tarihin, müzik ve sinemanın ve nihayet
internetin kullanıldığı bir kirli savaştır bu…

Türk Ulusu, bu yeni tür savaşta, ecdadına haksızlık yapılmasını asla kabul etmeyecektir.

Kaldı ki, Birinci Dünya Savaşı yıllarında insafsız bir savaş propagandasıyla karartılmış tarihî
ayrıntıların açıklanmasını istemek en doğal bir insani haktır.

Bu insani hakkın kullanılmasının özellikle bazı ülkelerde kanunla yasaklanması, konuşmamda
işaret ettiğim gibi, ortaçağ zihniyetinin hortlamasıdır.

Engizisyon kararları ile bu hakkın Türkler tarafından kullanılması ebediyen yasaklanmak istenmektedir.

Onsekizinci Yüzyıl Avrupası’nda ünlü düşünür Voltaire, Rousseau’nun kitabı İsviçre’de yakıldığında;
daha önce “Diyojen’in kudurmuş köpeği” diye andığı meslektaşına, “Söylediğiniz hiçbir fikri tutmuyorum,
ama söyleme hakkınızı ölünceye kadar savunurum,” diye haber iletmiştir.

Voltaire farklı düşünceye özgürlük yorumuyla düşünce özgürlüğü için örnek bir tutum sergilemiştir.

Biz Türkler, tarihin bizim kuşağımıza yüklediği bu kronik ihtilafın çözümü için bugün dayatılan modeli,
asla kabul etmeyiz.

Şuna inanınız, dünyanın bütün parlamentoları aleyhimizde kararlar alsalar bile, bin yıl yolumuza sarsılmaz
bir özgüvenle devam ederiz.

1915 olayları, Ermeni Diasporası ve Ermenistan Cumhuriyeti’nin ve onlara
inananların anlattıkları şekilde cereyan etmemiştir.

Bu kararları alanlara, “Siz, bu sanal inanç sisteminize inanmaya devam edebilirsiniz, biz sizin kendi arşiv
belgelerinizi, tarihi anlamak, anlatmak ve yazmak için kullanacağız,” deriz.

Bu durumda şunu sorabilirsiniz?

Türklerle Ermeniler arasındaki bu kronik ihtilafın ortadan kaldırılabilmesi nasıl ve ne zaman mümkün olacaktır?

90 yıldan beri süren bu kronik ihtilafın çözümü için tek yanlı atılacak bir adım yoktur.

En uygun yol, ihtilafın taraflarının çözüm için birlikte adım atmalarıdır.

Daha önce de vurgulandığı gibi, “tarihçiler (…) sadece olanı değil, nasıl ve neden olduklarını, bu şeylerin
anlamını ortaya koymak isterler; tarihçiler bunu kendilerine görev” bilirler.

Bu saygın görevin ve etik hakkın uluslar arası kullanımında -öteki meslektaşları kadar- Türk tarihçilerinin de
kısıtlanmaması gerekir.

Son olarak ifade etmek isterim ki; Türk-Ermeni İhtilafının çözümü için Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı

tarafından Ermenistan Cumhuriyeti yetkililerine bir mektup gönderilmiştir.

Bu mektupta, 1915 olaylarının araştırılması için iki tarafın tarihçilerinden bir ortak komisyonun
 oluşturulması ve ortaya çıkacak sonucun taraflarca kabul edilmesi önerilmiştir.

Bu çok önemli bir adımdır.

Fakat ne yazık ki, Ermenistan tarafı şu ana kadar “olumlu” yanıt vermemiştir.

Taraflar, savaş yıllarıyla ilgili bütün arşivlerini birbirlerine açmalıdır.

Ermeni Taşnak Komitesi Arşivi, ABD’dedir ve Türk akademisyenlerine kapalıdır.

Ermeni Patrikhanesi Arşivi, İsrail’dedir, aynı şekilde o da Türk akademisyenlere kapalıdır.

Arşiv kayıtları, bu tür ihtilafların çözümünde vazgeçilemez önem taşımaktadır.

Türk tarafı, kendi arşivlerindeki belgelerin tıpkıbasımlarını yayınlamak suretiyle de bu kararlı
 tutumunu ısrarla sürdürmektedir.

Başbakanlık Arşivlerinde Ermeni sorunuyla ilgili yaklaşık 1 milyon belge vardır.

Bu olaylarla ilgili orijinal belgelerin tıpkıbasımlarının yayınlanması halen büyük bir hızla sürdürülmektedir.

Aynı şekilde, Türk Genelkurmay Başkanlığı’nın talimatı ile Askeri Tarih ve Stratejik
Etüd Başkanlığı tarafından askeri arşivde bulunan toplam 1047 Belge 8 cilt olarak yayına hazırlanmıştır.

Bu ciltlerde, dönemin Osmanlı Ordularına ait gizli yazışmalar ve Birinci
Dünya Savaşı yıllarında Ermeni Komitelerinin askeri faaliyetlerine hakkında bütün
kayıtların tıpkıbasımları ve İngilizce tercümeleri uluslararası kamuoyunun, yerli ve
yabancı bütün araştırmacıların bilgisine sunulmuştur.

1915 Türk-Ermeni İhtilafı’nın çözümünde kuşkusuz bu kadarı yetmez; fakat
barışa giden meşakkatli sürece doğru mütevazı bir ilk adım için fazlasına gerek yoktur.

Beni dinlediğiniz için teşekkür ederim.

Her birinize ayrı ayrı esenlikler, dilerim.